تاریخ و باستان شناسی ایران از دوره هخامنشیان تا اواخر دوره ساسانیان

تاریخ ما| هزاران سال پیش، اجداد ما نوعی عمل جراحی را انجام می‌دادند که “مته کاری” نام داشت و در آن، جمجمه شخص به کمک یک مته سوراخ می‌شد. اما هدف از این کار چه بود؟ رابین وایلی گزارش می‌دهد.

به گزارش تاریخ ما به نقل از بی بی سی انگلیسی، در بخش اعظمی از دوران ماقبل تاریخ، بشر عمل جراحی مته کاری را بر روی جمجمه افراد زنده پیاده می‌کرد. این کار یا از طریق سوراخ کردن با مته انجام می‌شد و یا از طریق تراشیدن سطح جمجمه با یک جسم تیز.

تاکنون هزاران جمجمه مته کاری شده توسط باستان‌شناسان از حفاری در مکان‌های تاریخی پیدا شده‌اند. با این حال و علیرغم اهمیت ظاهری آن، دانشمندان هنوز نمی‌دانند که چرا اجداد ما چنین عمل‌های جراحی را انجام می‌دادند.

روایت‌های انسان شناسیِ مربوط به جمجمه‌های این چنینی که در قرن ۲۰ در قاره آفریقا و ناحیه جزایر پلی‌نزی کشف شدند، نشان می‌دهد که جراحی مته کاری دست کم در آن موارد به منظور تسکین درد – مثلا درد ناشی از آسیب به جمجمه یا بیماری‌های عصب‌شناختی – انجام می‌شده است. در بسیاری از جمجمه‌های سوراخ شده می‌توان آثار جمجمه‌اى‌ یا بیماری‌های عصب‌شناختی را در همان محل سوراخ ایجاد شده، شناسایی کرد.

دلایلی جز دلایل پزشکی
محققان از مدت‌ها پیش بر این باور بودند که سوراخ‌های ایجاد شده روی جمجمه جز اهداف پزشکی احتمالا برای کارکردهای دیگر نیز استفاده می‌شده است: مراسم آیینی.

بر اساس کشفیاتی که تا به امروز صورت گرفته، نخستین عمل جراحی مته کاری روی جمجمه به ۷۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این عمل در مناطق کاملا مختلفی در جهان صورت می‌گرفت: یونان باستان، آمریکای شمالی و جنوبی، آفریقا، منطقه پلی‌نزی و خاور دور. احتمال می‌رود که مردم هر یک از این مناطق به شکلی مستقل این عمل را پیش برده باشند.

عبور یا خروج ارواح از بدن
مته کاری تا آخر قرون وسطی در اکثر فرهنگ‌ها ممنوع شده بود، اما همچنان تا اوایل قرن ۲۰ در مناطقی دورافتاده در آفریقا و پلی‌نزی (در اقیانوس آرام) انجام می‌شد. این در حالی است که نخستین پژوهش‌های علمی در مورد عمل مته کاری جمجمه به قرن ۱۹ برمی‌گردد.

از آن پس، محققان بر این باور بوده‌اند که اجداد ما گاهی اوقات از این عمل برای باز کردن راهی برای عبور یا خروج ارواح از بدن استفاده می‌کردند که خود بخشی از آیین پاگشایی بود. [در مردم‌شناسی، به آیینی که به نشانه پذیرش فرد یا گروهی در گروه یا جمع جدیدی انجام می‌شود پاگُشایی گفته می‌شود. پاگشایی ازجمله مناسک گذار از یک مرحله به مرحله دیگر است.]
البته اثبات این قضیه کار بسیار دشواری است. نمی‌توان به حتم احتمال پزشکی بودن این عمل‌های جراحی را در تمام موارد کنار گذاشت، زیرا برخی از بیماری‌های مغزی هیچ آثاری از خود بجای نمی‌گذارند. با این وجود، باستان شناسان در گوشه‌ای از روسیه جمجمه‌ای مته کاری شده را پیدا کرده‌اند که به بهترین شکل “آیینی بودن” آن را تایید می‌کند.

ماجرای گورستان روستوف در روسیه
ماجرا به سال ۱۹۹۷ میلادی برمی‌گردد. باستان شناسان در حال حفاری منطقه‌ای در مجاورت شهر «روستوف اون دون» در جنوب روسیه و در نزدیکیِ دریای سیاه بودند. در آن مکان، بقایای ۵۳ انسان در ۲۰ گور جداگانه یافت شد. باستان شناسان بر اساس شکل گورستان تخمین زدند که قدمت آن احتمالا به حدود ۵۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد؛ دوره‌ای که به “عصر مس” شهرت دارد.

در یکی از قبرها بقایای ۵ فرد بالغ (دو زن و سه مرد)، یک کودک یک تا دو ساله و همچنین دختری نوجوان یافت شد. پیدا کردن قبور دسته جمعی در مکان‌های باستانی امر چندان عجیبی نیست. پس چه چیزی عجیب بود؟ جمجمه دو زن، دو مرد و دختر نوجوان دارای سوراخ بود.

هر یک از این جمجمه‌ها دارای یک سوراخ بیضی‌شکل و به عرض چند سانتی‌متر بودند که می‌شد آثار تراشیدن را در لبه‌های آن مشاهده کرد. جمجمه مرد سوم دارای نوعی تورفتگی بود، اما مته کاری نشده بود. در این بین، تنها جمجمه کودک بود که دست نخورده باقی مانده بود.

وظیفه بررسی جمجمه‌ها به عهده النا باتیوا، انسان شناس دانشگاه فدرال جنوبی روستوف، واگذار شد. طولی نکشید که او متوجه عجیب بودن این سوراخ‌ها بر روی جمجمه‌ها شد.

کشف یک شگفتی
تمام سوراخ‌های آن جمجمه‌های در نقطه‌ای به نام “اوبلیون” ایجاد شده بود؛ نقطه‌ای بر روی جمجمه و کمی متمایل به بخش عقبی سر. باتیوا می‌دانست که کمتر از یک درصد مته کاری‌های روی جمجمه بالای ناحیه اوبلیون انجام شده است. علاوه بر آن، او به خوبی می‌دانست که عمل مته کاری بر روی جمجمه چندان ترویجی در روسیه باستانی نداشته است.

آن زمانی که او تحقیقش را شروع کرده بود، تنها یک مورد ثبت شده از جمجمه‌ی سوراخ شده در ناحیه اوبلیون یافت شد. آنچه مشخص است، اهمیت این نوع سوراخ‌ها در جمجمه بوده که حتی یک موردش نیز به ثبت رسیده است. ولی باتیوا حالا داشت همزمان به پنج جمجمه‌ی دارای شرایط مشابه آن هم در یک گور نگاه می‌کرد. این مسئله سابقه نداشت.

دلیل رواج نداشتن مته کاری در ناحیه اوبلیون کاملا مشخص است: بسیار خطرناک است.